Türkiye’nin Mülteci Politikasının Evrimi: Uzun İnce Yolda Yaşanan Çelişkiler Yumağı – Birgül Demirtaş

---

Hem
Türk halkının hem de Anadolu topraklarının tarihi, göçle içiçe geçmiştir. Orta
Asya’dan Anadolu’ya göçle başlayan Türk tarihi, her daim insan hareketliliklerine
şahitlik etmiştir. Yıkılan bir imparatorluk, kurulan yeni Cumhuriyet, hem
Anadolu topraklarından insanların çevre ülkelere gitmelerine, hem de komşu
topraklardan Türkiye’ye göçlere yol açmıştır. Yüzlerce yıl boyunca yaşanan
insani hareketliliklerde Türkiye bazen göçün kaynak ülkesi, bazen geçiş ülkesi,
bazen de hedef ülkesi olmuştur.

Yine de Türkiye’nin
2011’den itibaren yaşadığı göç dalgası, bazı açılardan, önceki dalgalardan çok
farklıdır. Suriyeli mültecilerin yoğun göçü nedeniyle Türkiye 2014’ten itibaren
Pakistan’ın rekorunu elinden alarak, dünyada en fazla mülteci barındıran ülke
haline gelmiştir. Bu noktada, Türkiye, Suriye’deki savaştan kaçarak ülkesine
sığınan insanları, 1951’de imzaladığı Mültecilerin Hukuki Durumuna Dair Sözleşme’ye
(Cenevre Sözleşmesi) koyduğu coğrafi çekince nedeniyle hukuki açıdan “mülteci”
olarak tanımamakta, “geçici koruma altındaki kişiler” olarak tanımlamaktadır.
Buna rağmen, bu çalışmada fiiliyattaki durum dikkate alınarak “mülteci” kavramı
kullanılmıştır.

Bu
çerçevede, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü’nün rakamlarına göre Eylül 2022
itibariyle Türkiye’de “geçici koruma altında” toplamda 3.646.278 Suriyeli yaşamaktadır.
Diğer ülkelerden gelen sığınmacılarla birlikte toplam sayının 4.000.000
civarında olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan, kayıt dışı sığınmacılar bu rakama
dahil değildir; onlar da dikkate alındığında gerçek mülteci sayısının, resmi
rakamlardan daha yüksek olduğu aşikardır. Bu kapsamda, 2011-2022 arası, yani
son 11 yılda, Türkiye’ye ulaşan mülteci sayısı, 1923-2010 yılları arasında,
yani 87 yılda, gelen mülteci sayısından daha fazladır.

Türkiye ve Suriye’den Göç

Suriye’den
Türkiye’ye giriş yapan 252 kişilik ilk mülteci kafilesi 29 Nisan 2011’de
Cilvegözü sınır kapısından Türkiye topraklarına ayak bastı. Suriye iç savaşının
yeni başladığı o dönemde hükümet sınırdan Türkiye topraklarına giriş yapmaya çalışanlara
yönelik olarak açık kapı politikası izliyordu ve Suriyeli mülteciler de savaşın
sonuna kadar Türkiye’de kalacak “misafirler” olarak tanımlanıyordu.

Suriyeli
mültecilerin göçü, birkaç nedenden dolayı önceki göç dalgalarından farklıdır.
İlk olarak, Nisan 2011’den itibaren Türkiye’ye giriş yapan mültecilerin sayısı,
yukarıda açıklandığı gibi, öncekilerden çok daha yüksektir. İkinci olarak,
Suriyeli mülteciler, Türk halkından farklı bir etnik kökene sahiptir ve
anadilleri farklıdır. Bu anlamda, örneğin, 1980’li yıllarda Bulgaristan’dan
Türkiye’ye gelmek zorunda kalan gruptan farklıdırlar. Üçüncü olarak, bu
aşamadan sonra büyük çoğunluğunun geriye dönmesi mümkün gözükmemektedir.

Bu
üç özellik, son göç dalgasının Türk kamuoyunda, daha önceki göç hareketlerinden
farklı değerlendirilmesine yol açmıştır. Son yıllarda yapılan tüm kamuoyu yoklamaları, Türk halkı
arasında mültecilere karşı yaklaşımın giderek daha olumsuza doğru kaydığını göstermektedir.

Ensar-Muhacir’den “Bu Yükü Biz mi
Kaldıracağız” Söylemine

Mevcut
veriler ışığında, Türkiye’de mülteci meselesinin neden bu kadar büyük bir soruna
dönüştüğünü birkaç farklı temelde açıklayabiliriz. İlk olarak, Türkiye’de karar
alıcıların 2011’de yaptıkları dış politika öngörüsünün yanlış çıkmasının
maliyeti yüksek olmuştur. O dönemde karar vericilerin Suriye’de rejimin birkaç
ay içinde devrilebileceği varsayımı üzerinden hareket etmeleri ve farklı
olasılıkları hesaba katmamaları ciddi sorunlara yol açmıştır. Nitekim, mülteci
sayısı beklenenin ötesinde hızla artınca, Türkiye yasal mevzuatında
değişiklikler yaparak, mevcut sistemini yeni meydan okumayla baş edebilir hale
getirmeye çalışmıştır. Bu kapsamda, Nisan 2013’te Yabancılar ve Uluslararası
Koruma Kanunu’nu çıkartarak ve Ekim 2014’te Geçici Koruma Yönetmeliği’ni
hazırlayarak Türkiye’deki Suriyeli mülteciler “geçici koruma” altına alınmış ve
temel haklardan yararlanacakları yasal bir statü sağlanmıştır.

İkinci
olarak, Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) hükümetinin, kamuoyunu mültecilerin
varlığına ikna etmeye çalışırken, rasyonel ve uluslararası hukukun ilgili
hükümleri yerine, sıklıkla dinsel ve duygusal motifler kullanması da zamanla
sorunlara yol açmıştır. İslam tarihine dayanan “Ensar-muhacir” benzetmesi bu
süreçte en çok kullanılan ifadelerden biri olmuştur. Suriyelilerin
ülkelerindeki savaştan kaçarak Türkiye’ye sığınmalarıyla Hz. Muhammed döneminde
622 yılında Mekke’deki zulümden kaçarak Medine’ye sığınan Müslümanların Hicret’i
arasında paralellik kurulmaya çalışılmıştır. 1951 Cenevre Sözleşmesi’nin
mültecilere tanıdığı haklar yerine bireylerin duygularına ve tarihsel-dinsel
benzetmelere hitap ederek, Türk halkını “açık kapı” politikasına ikna etmeye
çalışmak, bu dönemdeki hükümet politikasının temelini oluşturmuştur. Bu ise zamanla
hukuki temele dayanmayan bir politikanın ne kadar kalıcı olacağı sorunsalını
ortaya çıkartmıştır. Özetle, mülteciler konusu karar alıcılar tarafından hak
temelli olarak ele alınmamış, konu kamuoyunun dikkatine, karar verici otorite
tarafından “duygusal” ve “dinsel” yaklaşımlarla sunulmuştur.

Bir
başka önemli konu da mülteci krizinin en yoğun yaşandığı dönemin, AKP’nin
Türkiye siyasetinde “Batıcılık-Garpçılık” (Westernism)
kavramını yeniden inşa etme sürecine denk gelmiş olmasıdır. AKP’nin söyleminde
Türkiye açık kapı politikası uygulayan ve mültecilere her türlü yardımı yaparak
insani politikalar izleyen bir ülke olarak tasvir edilirken; Avrupa ülkeleri,
mültecilere kapılarını kapatan “ırkçı popülizmin ağır çarkları altında ezilip”
gitmekle suçlanmıştır. Dolayısıyla, söylem yoluyla “biz” ve “öteki”
imajları güçlendirilmiştir. Böylelikle mülteci konusu sadece önemli bir iç
politika meselesi olmaktan çıkmış, aynı zamanda dış politikanın da bir aracı haline
dönüşmüştür. Bu çerçevede AKP hükümeti ne zaman Batı’yı eleştirmek istese,
mülteci konusunu “ötekileştirme” unsuru olarak ön plana çıkarmıştır.

Bu noktada hükümetin mültecilerle ilgili tutarsız söylemlerinin de altı çizilmelidir. Krizin başladığı 2011’den bu yana özellikle iç politikanın dinamikleri ve kamuoyunun algılamaları AKP’li siyasetçilerin tutum ve yaklaşımlarını doğrudan etkilemiş, bu da zamanla mültecilere yönelik farklı söylemlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu kapsamda, bazen mültecilere vatandaşlık vaat edilmiş, başka örneklerde ise mültecilerin Avrupa’ya geçebilecekleri ya da ülkelerine dönmeleri gerektiği vurgulamıştır. Nitekim Şubat-Mart 2020’de Yunanistan’a geçişlerine izin verilmiştir.

Cumhurbaşkanı Erdoğan 5 Eylül 2019’da yaptığı bir konuşmada Türkiye’nin Suriye’de güvenli bölge kurmak istediğini, fakat bu gerçekleşmezse Türkiye’nin kapıları açmak zorunda kalabileceğini belirtmiştir. Ardından 10 Ekim 2019’da “Eyyy Avrupa Birliği, kendinize gelin. Bizim operasyonumuzu bir işgal hareketi diye nitelendirmeye çalışırsanız işimiz kolay. Kapıları açarız. 3,6 milyon mülteciyi sizlere göndeririz” diyen Cumhurbaşkanı Erdoğan, yaklaşık bir ay sonra bu sefer “Ülkemizden binlerce, on binlerce kilometre ötedeki insanların derdiyle bizi dertlendiren İslam ortak paydasıdır, ümmet olma şuurudur…Hani birileri diyor ya ‘Suriyeliler gitsin.’ Asla biz bunlara eyvallah edemeyiz. Cihanşümul İslam kardeşliğinin sınırı yoktur. Hiç kimse bizim aramıza ayrılık tohumları ekemez” demiştir.

Nitekim,
28 Şubat 2020’den itibaren yaklaşık iki hafta boyunca Türkiye, Pazarkule sınır
kapısından mültecilerin geçişine izin vermiş ve bu
durum, Avrupa ülkelerine karşı zaman zaman dile getirilen “kapıları açarız”
tehdidinin nasıl hızlı bir şekilde uygulamaya konulabileceğini, dolayısıyla
AKP’li elitlerin mülteci politikasının tutarlı olmaktan uzak ve güncel siyasi
çıkarlar bağlamında her gün farklı kurgulanabildiğini göstermiştir. Örneğin
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan sınırda kapıların açık olduğu 2 Mart 2020
tarihinde “Avrupa Birliği bugün de çifte standart uygulamaktadır…Hani adil yük
ve sorumluluk paylaşımı, bu yükü biz mi kaldıracağız” diyerek, Ankara’nın
politikasındaki değişimi dile getirmiş ve AB’nin mültecilere sınırlarını
açmamasını eleştirmiştir.

Hükümetin Suriyeli
mültecilere yönelik söylemleri ve politikalarındaki çelişkiler bununla da
sınırlı değildir. Göç hareketinin ilk yıllarındaki “misafirler,
“kardeşlerimiz”, “Ensar-muhacir” gibi söylemler zamanla ortadan kalkmış,
kamuoyunda mültecilere yönelik eleştirel söylemin artmaya başlaması ve özellikle
de 2019 yerel seçimlerinde AKP’nin büyük şehirlerde yaşadığı kayıpların bu
konuyla ilişkilendirilmesi hükümetin söylem ve uygulamalarına yansımıştır. Öte
yandan, 2021’de kurulan ve söylemlerini büyük ölçüde mülteci karşıtlığına
dayandıran Zafer Partisi de, hükümetin mültecilere yönelik söylemlerinde giderek
daha fazla “anavatana dönüş” kavramının öne çıkartılmasında etkili olmuştur.
Nitekim son dönemde, AKP yöneticileri Suriye’nin kuzeyinde Türkiye’nin inşa
ettiği evlere sayesinde 1 milyon Suriyeli mültecinin evlerine geri dönüşlerinin
planlandığını açıklamaktadır. Seçim atmosferine
girildiği bu dönemde iktidarın Suriyelilerin evlerine dönmelerini teşvik
edeceği vurgulanmaktadır.

Gelinen
noktada mülteciler konusu hem iç hem de dış politikada ülkenin geleceğini
etkileyecek hayati konulardan birine dönüşmüştür. Öncelikle, dünya göç
tarihindeki diğer örnekler, mültecilerin önemli bir kısmının Anadolu
topraklarında kalacaklarına ve ülkelerine geri dönmeyeceklerine işaret
etmektedir. Bir yandan mültecilerin giderek daha kalıcı hale gelmeleri, diğer yandan
kamuoyunun artan tepkisi ve siyasette bazı figürlerin mültecileri giderek daha
fazla ötekileştirmeleri gelecek açısından ciddi bir sorundur. Bir tarafta geçici
koruma altındaki insanların hukuki hakları, diğer tarafta Türk halkının meşru
kaygıları arasında denge kurulması kolay değildir. Üstelik ekonomik sorunların
ağırlaştığı ve küreselde Ukrayna örneğinde olduğu gibi yeni göç dalgalarının
yaşandığı bir süreçte mülteci meselesi, Türkiye açısından zorlu meydan
okumalardan biri olmaya devam edecektir.

AKP
hükümetleri 2011’de Suriye’de iç savaşın başlamasından bu yana mültecilerle
ilgili değişen bir siyaset izlemiştir. İlk yıllardaki açık kapı politikası,
zamanla ciddi değişimlere uğramış; bir yandan mültecilerin anavatanlarına dönmeleri
teşvik edilirken, diğer yandan mültecileri kamplarda tutmak yerine ülke içine
dağılıp yerleşmelerine göz yumulmuş ve zaman zaman da sınır kapıları açılarak Avrupa
başkentlerine gözdağı verilmeye çalışılmıştır. Bu süreçte ilk başta yoğun
olarak kullanılan din ve duygu odaklı siyasi söylem giderek azalmıştır.

Büyük
insan hareketlilikleri, tüm ülkeler için olduğu gibi, Türkiye için de ciddi bir
meydan okumadır. Türkiye’nin mültecilerle ilgili güncel soruna karşı başarılı
politikalar geliştirebilmesi için bir yanda uluslararası hukuk temelinde
mülteci hakları, diğer yanda kamuoyunda artan endişeler arasında rasyonel bir
denge kurması gerekmektedir. Bu çerçevede, mültecilere yönelik söylemlerin ve uygulanan
politikaların günübirlik iç siyasi beklentiler için sürekli değiştirilmesi ne
mültecilerin ne de ülkenin çıkarlarına hizmet edecektir.

---

*
Yazar mevcut
analizi hazırlarken şu çalışmasından faydalanmıştır: Birgül Demirtaş, “Türkiye’de Siyasi Partiler ve Suriyeli
Mülteciler: Zorlu 10 Yılın Analizi”, Berk Esen ve Başar Baysal (der.), Eleştirel Güvenlik
ve Türkiye. Uluslararası İlişkilerde Alternatif Yaklaşım , İstanbul, İletişim Yayınları, 2022.

---

---

Bu yazıya atıf için:  Birgül Demirtaş, “Türkiye’nin Mülteci Politikasının Evrimi: Uzun İnce Yolda Yaşanan Çelişkiler Yumağı” Panorama, Çevrimiçi Yayın, 5 Ağustos 2023, https://www.uikpanorama.com/blog/2023/08/05/bd-2/

---

Telif@UIKPanorama. Çevrimiçi olarak yayımlanan yazıların tüm telif hakları Panorama dergisine aittir. Aksi belirtilmediği sürece, yayımlanan yazılarda belirtilen görüşler yalnızca yazarına/yazarlarına aittir. UİK, Global Akademi, Panorama Yayın Kurulu ile editörleri ve diğer yazarları bağlamaz.